HÀ NỘI NGHÌN NĂM CỔ KÍNH

Haø Ñình Huy

Moät daân toäc coù neàn vaên hoùa laâu ñôøi bao giôø cuõng troïng thò, giöõ gìn coi nhö thieâng lieâng nhöõng di tích cuûa noù, ñaëc bieät laø daáu tích cuûa nhöõng söï nghieäp anh huøng vaø quang vinh cuûa oâng cha, noøi gioáng, nhöõng gì nhaéc laïi nhöõng kyø coâng cuûa caùc baäc tieàn boái trong cuoäc ñaáu tranh vì ñoäc laäp, töï do, vì ñôøi soáng aám no, haïnh phuùc cuûa caùc theá heä ñaõ qua.

Veà phöông dieän aáy, nhöõng caùi goïi laø di saûn vaên hoùa, tuy thuoäc veà quaù khöù cuûa moät dó vaõng khoâng bao giôø trôû laïi, nhöng noù vaãn soáng bôûi vì nhöõng caùi chuùng ta laøm hoâm nay, trong ñôøi soáng vaät chaát cuõng nhö trong ñôøi soáng tinh thaàn, laø tieáp tuïc caùi hoâm qua.

Trong caùc loaïi di saûn vaên hoùa cuûa daân toäc, hieän nay chuùng ta caàn ñaëc bieät quan taâm veà ñaát nöôùc vaø con ngöôøi. Nhö theá vieäc vieát veà Thaêng Long coå ñoâ cuûa daân toäc Vieät trong thôøi ñieåm troøn moät nghìn naêm laø ñieàu chuùng ta caàn neân laøm, nhö laø moät söï  tìm hieåu theâm vaø giôùi thieäu vôùi haàu heát caùc theá heä ngöôøi Vieät veà moät ñòa danh , moät thaønh luõy voán laø caùi noâi vaên hoùa cuûadaân toäc.

I. Truyeàn thuyeát veà lòch sö û- ñòa dö.

a) vuøng Thaêng Long vaø Phuï Caän

Khoaûng naêm 3000 (BCE) tröôùc coâng nguyeân, ngay treân phía baéc soâng Hoàng cuûa nöôùc (Vieät Nam ngaøy nay). Trong hieån nhieân, ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy coù söï cö truù cuûa con ngöôøi, sôùm hôn heát taïi vuøng Thaêng Long (Haø Noäi ngaøy nay).

Vuøng ñaát Thaêng Long thoïat tieân coù nhöõng ngoâi nhaø ñöôïc döïng leân baèng coät coïc, tre, nöùa treân nhöõng bìa röøng cuûa moät ñaàm laày. Qua moät thôøi gian, coù haøng loïat con ñeâ ñöôïc xaây döïng ñeå baûo veä laøng maïc, choáng laïi luït loäi vaø daân cö vuøng naøy daàn daàn phaùt trieån vaø baønh tröôùng veà höôùng ñoâng cuûa soâng Hoàng. Töø ñoù, coù nhieàu kinh thaønh ôû trung taâm Thaêng Long hoaëc vuøng phuï caän ñöôïc laäp neân vaø tuøy theo moãi trieàu ñaïi maø kinh ñoâ coù teân goïi khaùc nhau.

Moät trong nhöõng ñieàu ñaàu tieân ñöôïc bieát ñeán laø thaønh Coå Loa ñöôïc tìm thaáy khoaûng 200 TCN. Ñaây laø toaø thaønh coå vaøo baäc nhaát Vieät Nam ñöôïc vua Thuïc An Döông Vöông xaây töø theá kyû thöù 3 tröôùc Coâng nguyeân ñeå laøm kinh ñoâ nöôùc AÂu Laïc (teân nöôùc Vieät Nam thôøi ñoù), nay thuoäc huyeän Ñoâng Anh, ngoaïi thaønh Haø Noäi.

Thaønh ñöôïc xaây döïng kieåu voøng oác (neân goïi laø Loa thaønh) töông truyeàn coù tôùi 9 voøng, döôùi thaønh ngoaøi laø haøo saâu ngaäp nöôùc thuyeàn beø ñi laïi ñöôïc. Ngaøy nay ôû coå Loa coøn laïi 3 voøng thaønh ñaát: Thaønh Ngoaøi (8km), Thaønh Giöõa (hình ña giaùc, chu vi 6,5km) vaø Thaønh Trong (hình chöõ nhaät, chu vi 1,6km). Thaân thaønh ngaøy nay coøn coù chieàu cao trung bình töø 4-5m, coù choã coøn cao tôùi 12m, chaân thaønh roäng tôùi 20-30m. Caùc cöûa cuûa 3 voøng thaønh cuõng ñoôïc boá trí raát kheùo; khoâng heà naèm cuøng treân moät truïc thaúng maø leäch cheùo ñi raát nhieàu. Do ñoù ñöôøng noái hai cöûa thaønh ôû cuøng moät höôùng ñeàu laø moät ñöôøng quanh co, laïi coù uï phoøng ngöï ôû hai beân neân gaây raát nhieàu trôû ngaïi cho quaân ñòch khi tieán ñaùnh thaønh

Naêm 939 Ngoâ Quyeàn ñaùnh baïi quaân phong kieán phöông Baéc sau khi xöng vöông Ngaøi cuõng laáy Coå Loa laøm kinh ñoâ. Maõi tôùi naêm 968 Vua Ñinh Tieân Hoaøng di chuyeån ra khoûi vuøng Thaêng Long vaø phuï caän tieán veà höôùng Nam khoaûng 60 daëm laáy ñaát Hoa Lö laøm kinh ñoâ.

b) Vò Trí – Ñòa hình

Thaêng Long – (Haø Noäi nay) naèm ôû bôø phaûi cuûa con soâng Hoàng, coù vò trí khoaûng 21°2' Baéc, 105°51' Ñoâng, caùch thaønh phoá Saigon 1760 km. Haø Noäi naèm trong vuøng chaâu thoå soâng Hoàng thuoäc vuøng ñoàng baèng Baéc Boä, giaùp vôùi 6 tænh: Thaùi Nguyeân ôû phía baéc, Baéc Giang, Baéc Ninh vaø Höng Yeân ôû phía ñoâng vaø ñoâng nam, Haø Taây vaø Vónh Phuùc ôû phía nam vaø phía taây.

Thaêng Long - Haø Noäi naèm taïi trung taâm vuøng ñoàng baèng Baéc Boä, ôû vò trí trong khoaûng töø 20°25' ñeán 21°23'vó ñoä Baéc, 105°15'ñeán 106°03' kinh ñoä Ñoâng. Ñòa hình cô baûn cuûa Haø Noäi laø ñoàng baèng. Rieâng huyeän Soùc Sôn vaø moät phaàn huyeän Ñoâng Anh coù ñòa hình goø ñoài. ÔÛ Thaêng Long – Haø Noäi coù nhieàu ñieåm truõng. Vieäc ñaép ñeâ ngaên luõ soâng Hoàng töø caùch ñaây haøng traêm naêm daãn tôùi vieäc caùc ñieåm truõng do soâng Hoàng khoâng tieáp tuïc ñöôïc phuø sa boài laáp vaø nhö vaäy neàn ñaát vaãn truõng cho ñeán taän ngaøy nay. coøn ôû Soùc Sôn vaãn coøn nhöõng ñieåm truõng xen keõ vôùi goø ñoài.

Thaêng Long – Haø Noäi coøn coù nhieàu ao, hoà, ñaàm laø veát tích cuûa con soâng Hoàng tröôùc ñaây ñaõ ñi qua. ÔÛ huyeän Thanh Trì vaø Hoaøng Mai coù nhieàu hoà lôùn vaø noâng, trong ñoù coù hoà Linh Ñaøm vaø hoà Yeân Sôû. Do coù nhieàu ao hoà, neân coù teân Thanh Trì (青池 - ao xanh). Tröôùc khi ñaép ñeâ, soâng Hoàng hay ñoåi doøng chaûy, khieán cho moät soá ñoaïn soâng bò caét rieâng ra thaønh hoà lôùn vaø saâu. Tieâu bieåu cho loaïi hoà naøy laø Hoà Taây. Hoà Hoaøn Kieám töøng laø moät hoà raát roäng, nhöng thôøi thuoäc Phaùp ñaõ bò laáp tôùi hôn moät nöûa. Caùc hoà Giaûng Voõ, hoà Ngoïc Khaùnh, hoà Thuû Leä tröôùc kia thoâng nhau, nay bò laáp nhieàu choã vaø bò chia caét thaønh caùc hoà rieâng bieät.

Ngoaøi soâng Hoàng (ñoaïn ñi qua Haø Noäi goïi laø Nhó Haø), coøn coù caùc soâng nhoû nhö soâng Toâ Lòch, soâng Löø, soâng Seùt, v.v... Caùc soâng naøy bò tình traïng laán chieám, ñoå pheá thaûi hai beân bôø, cuõng nhö buøn ñaát theo nöôùc thaûi chaûy xuoáng laøm cho heïp laïi vaø noâng. Hieän Haø Noäi ñang thöïc hieän caùc döï aùn "xanh hoùa" caùc con soâng cuûa mình vôùi caùc bieän phaùp nhö keø bôø, naïo veùt, xaây döïng heä thoáng loïc nöôùc thaûi tröôùc khi ñoå xuoáng soâng. Coù con soâng ñaõ maát haún, nhö soâng Ngoïc Haø töøng chaûy qua Hoaøng thaønh.

c) Thaønh Thaêng Long döôùi  ba Trieàu ñaïi Lyù – Traàn - Leâ

Ñeán naêm 1010, vua Lyù Thaùi Toå  khoâng laáy Coå Loa cuûa nhaø Ngoâ vaø Hoa Lö  cuûa nhaø Ñinh laøm kinh ñoâ maø dôøi kinh ñoâ trôû laïi Ñaïi La. Nhöng nhaân moät cuoäc du haønh veà phía baéc, vua naèm moäng thaáy moät con roàng vaøng voït bay cao leân töø soâng Hoàng. Vua cho laø ñieàm toát neân  ñoåi teân Ñaïi La  thaønh ra Thaêng Long, cuøng vôùi yù nghóa roàng bay vaø moät caâu chuyeän keå huyeàn thoaïi khaùc veà roàng vaøng bay leân trôøi töø noùc ñænh thaønh luõy vua duøng laøm kinh ñoâ töùc Thaêng Long.

Vua Lyù Thaùi Toå raát taâm ñaéc vieäc ñoåi teân :  “ Möu toan vieäc lôùn, tính keá laâu daøi cho con chaùu veà sau vì ôû trung taâm ñaát nöôùc ñöôïc caùi theá roàng cuoän hoå ngoài; vò trí ôû giöõa phöông ñoâng, taây, nam baéc, tieän hình theá nuùi soâng sau tröôùc. ÔÛ ñoù ñòa theá roäng maø baèng phaúng(…) thaät laø choã hoäi hoïp cuûa boán phöông, laø nôi ñoâ thaønh baäc nhaát cuûa ñeá vöông muoân ñôøi” ( Chieáu Dôøi Ñoâ).

Döôùi thôøi nhaø Lyù thaønh Thaêng Long ( Kinh thaønh Thaêng Long) ñöôïc xaây döïng  theo moâ thöùc cuûa ngöôøi Trung Hoa thöôøng ñöôïc thieát keá  trong moät khu vaø chia ra laøm hai phaàn chính. Phaàn bao boïc cung ñieän cuûa vua goïi laø Hoaøng Thaønh (The intermost Royal Cities) ñöôïc ñoùng kín rieâng bieät bôûi nhöõng böùc töôøng baèng gaïch nung vaø xung quanh  coù haøo saâu , quanh  thaønh thöôøng laø ñaày nöôùc. Vua vaø gia ñình nguï trong laâu ñaøi goïi laø Caám Thaønh (The forbidden City), caám daân chuùng tôùi gaàn vaø caùc quan vaøo maø khoâng coù leänh.

Beân trong  nhöõng coång töôøng laø  ñeàn chuøa , hoà nöôùc vaø vöôøn töïôt, vaø moät ñaïi saûnh ñeå vua thieát trieàu , hoäi hoïp vôùi caùc quan .

Phaàn daønh cho daân thöôøng ( Commoners  City) goàm coù thöôøng daân vaø nhöõng chæ huy quaân lính, chôï buùa, tröôøng huaán luyeän voõ ngheä , …. Vuøng naøy ñöôïc chia thaønh  phöôøng  (guilds) vaø phoá ( streets), moãi teân ñaët coù tính ñaëc bieät tuøy theo vieäc saûn xuaát hoaëc thöông maïi.

Coù khoaûng 100 laøng nhoû beân ngoaøi bao quanh hoaøng thaønh, ôû ñoù coù hôn 100,000 noâng daân vaø coâng nhaân taïo nhaø cöûa cuûa hoï. Maëc duø coù nhieàu laøng, nhöng phaïm vò phaùt trieån  chæ goùi goïn  3 con soâng : soâng Hoàng, soâng Ñaùy vaø soâng Ñuoáng vaø Hoà Taây.

Theo Traàn Huy Baù ghi: Ñòa hình thaønh Thaêng Long thôøi Lyù "Phía baéc aùng chöøng ôû vaøo choã reõ ñöôøng xuoáng tröôøng Ñua Ngöïa cho ñeán cöûa ñeàn Quan Thaùnh.

Phía ñoâng töø quaù ñeàn Quan Thaùnh ñeán gaàn Vaên Mieáu baây giôø.

Phía nam töø gaàn Vaên Mieáu tôùi gaàn choã reõ traùnh ñöôøng xe ñieän Caàu Giaáy.

Phía taây töø gaàn choã traùnh ñöôøng xe ñieän Caàu Giaáy ñi taét ñeán gaàn choã reõ xuoáng tröôøng Ñua Ngöïa baây giôø.

Theo saùch söû ghi laïi, töø thôøi Lyù ñaõ hình thaønh 61 phöôøng, choã hôïp löu soâng Nhò, nôi soâng Toâ laø saàm uaát nhaát thu huùt khoâng nhöõng ngöôøi buoân baùn Vieät Nam maø caû Hoa Kieàu, taäp hôïp ôû nhöõng phoá Haøng Ñaøo, Haøng Ngang. Ngoaøi phoá phöôøng coøn khu Thaäp Tam Traïi, khu noâng nghieäp cuûa Thaêng Long vôùi teân töø thôøi Lyù – Traàn nay vaãn coøn: Lieãu Giai, Coáng Vò, Thuû Leä, Ngoïc Haø, Höõu Tieäp, Kim Maõ, Ngoïc Khaùnh, Ñaïi Yeân... Töø khu ngoaïi thaønh daân Thaêng Long ngaøy caøng ñoâng chuyeån sang phía taây beân kia soâng phaùt hoang. Ngoïc phaû ñình Lieãu Giai coøn ghi ñôøi Lyù Thaùi Toâng moät ngöôøi hoï Hoaøng ôû Leä Maät, chuyeân baét raén, ñöôïc pheùp ñem daân laøng mình ñeán Thaêng Long laäp aáp, ngaøy nay laøng Leä Maät, huyeän Gia laâm vaãn giöõ truyeàn thoáng baét raén, vaø moãi naêm sau, ngaøy hai möôi ba thaùng ba aâm lòch môû hoäi muùa raén gioå Thaùnh.

Caên cöù vaøo moät soá di tích veà söû cuõ, oâng Nguyeãn Du Chi ñaõ veõ laïi cung ñieän thôøi aáy nhö sau: Caùc cung ñieän laàu gaùc ñöôïc xaây thaønh cuïm quaây quaàn vôùi nhau: laàu vua ngöï boán taàng, laàu Chuoâng, laàu Chính Ñöôøng nôi xem giôø, gaùc Long Ñoã nôi nghæ ngôi daïo ngaém. Nhöõng cuïm kieán truùc töø hoaøng thaønh lan ra treân bôø soâng caùi, quanh hoà Taây, quanh caùc ao sen vôùi ñình vôùi quaùn (töùc ñeàn theo ñaïo Laõo) neân thô, khieán cho söû cuõ ngôïi ca: "Chaïm troå trang söùc kheùo leùo, coâng trình thoå moäc chöa töøng coù" (Ñaïi Vieät löôïc söû).

Noåi leân giöõa nhöõng kieán truùc laø caùc ngoâi chuøa, vua daân thôøi aáy laáy Phaät giaùo laøm quoác ñaïo. Chuøa Suøng Khaùnh coù thaùp Baùo Thieân cao möôøi hai taàng, thuyeàn ngöôïc soâng Hoàng töø Thanh Trì ñaõ thaáy ñænh thaùp, xaây naêm 1057. Chuøa Dieân Höïu töùc chuøa Moät Coät xaây naêm 1049, bia xöa coøn ghi: “Ñaøo hoà thôm Linh Chieåu, giöõa hoà voït leân moät coät ñaù ñænh coät nôû hoa sen nghìn caùnh, treân boâng sen ñöùng vöõng toøa ñieän maøu xanh, trong ñieän ñaët pho löôïng vaøng, quanh hoà laø daõy haønh lang laïi ñaøo ao Bích Trì moãi beân ñeàu baéc caàu voàng ñi qua, ñaèng tröôùc xaây baûo thaùp löu ly”. Chuøa Khai Quoác, nay laø chuøa Traán Quoác coøn xöa hôn, xaây töø thôøi Lyù Nam Ñeá (theá kyû thöù VI), ñeán ñôøi Lyù caøng höng vöôïng, laø trung taâm giaùo lyù nhaø Phaät, vaø laø nôi Thaùi haäu YÛ Lan môû tieäc chay ñaõi caùc vò thieàn sö noåi tieáng, nghieân cöùu veà nguoàn goác Phaät hoïc ôû nöôùc ta. Saùch Thieàn uyeån taäp anh thôøi Traàn, moät trong nhöõng quyeån hieám hoi thoaùt khoûi söï huûy hoaïi cuûa giaëc Minh, ghi laïi töôøng taän caâu chuyeän giöõa Hoaøng phi YÛ Lan vaø caùc vò sö, nhôø ñoù nay ta môùi bieát goác tích ñaïo Phaät vaøo nöôùc ta nhö theá naøo.

Coù theå noùi vaøo cuoái theá kyû XI ñaàu theá kyû XII laø caû moät "thôøi ñaïi YÛ Lan", rieâng baø theo söû saùch ñaõ xaây ñeán moät traêm chuøa, nhöõng chuøa noåi tieáng trong vaø ngoaøi Thaêng Long ñeàu thuoäc vaøo giai ñoaïn naøy: Chuøa Phaät Tích (Tieân Sôn - Haø Baéc), chuøa Giaïm (Queá Voõ), thaùp Chöông Sôn (YÙ Yeân), chuøa Baø Taám mang teân YÛ Lan... Baø coøn noåi tieáng laø naêm 1069, vua Lyù Thaùnh Toâng thaân chinh ñaùnh giaëc phöông xa, baø thay vua trò vì giuùp cho daân tình yeân oån, ñeà xuaát nhieàu chính saùch giuùp daân môû mang noâng nghieäp. Nhaân daân vaø söû saùch caøng nhôù ñeán baø, vì xuaát thaân laø moät coâ gaùi noâng thoân, taèm tô raát gioûi. Neáu coù dòp ñoaøn cheøo Vieät Nam  dieãn vôû YÛ Lan coi vieäc nöôùc cuûa nhaø vaên Taøo Maït, baïn neân tìm xem, ñaây laø moät trong nhöõng vôû cheøo hay, vöøa giöõ ñöôïc chaát cheøo coå truyeàn: vöøa ñoàng hoùa ñöôïc moät soá yeáu toá cuûa ngheä thuaät saân khaáu hieän ñaïi (Baøi ca giöõ nöôùc goàm ba vôû kòch cheøo cuûa Taøo Maït).

Ngaøy nay xem cheøo tuoàng, chuùng ta cuõng coù theå hình dung ñöôïc quang caûnh sinh hoaït vaên hoùa vaø aên chôi cuûa Thaêng Long thôøi Lyù - Traàn: xem haùt, uoáng traø thôm, ñaùnh côø, haùt aû ñaøo, muùa roái vaø saùch Toaøn thö ghi cheùp caû nhöõng canh baïc thaâu ñeâm "coù tieáng baïc ñaët gaàn ba traêm quan, ba tieáng ñaët ñaõ gaàn nghìn quan”. Vaø söû cuõng ñaõ ghi laïi chuyeän vua Traàn Anh Toâng thöôøng leùn ñi chôi ñeán gaø gaùy môùi veà hoaøng cung, bò Thöôïng hoaøng quôû traùch. Chaéc Thaêng Long “by night” khaù vui nhoän nhaø vua môùi ñi suoát ñeâm nhö vaäy.

Thöôøng xuyeân coù nhöõng ngaøy leã hoäi, hoäi ñình, hoäi chuøa, hoäi quaùn, coù tung coøn, ñaùnh pheát, ñaù caàu, ñua thuyeàn, xieác, ca muùa, vaät, goïi chung laø Baùch hí; Coù nhöõng ñaùm röôùc Phaät, nhöõng leã vua du xuaân hay duyeät thuûy quaân vôùi haøng nghìn chieác thuyeàn tôùi lui treân soâng nöôùc Ñoâng Boä Ñaàu... Theo vaên bia thaùp Suøng Thieän Dieân Linh thì:

"Thuyeàn ngöï treân döïng laàu cao voøi voïi, maùi che cao ngaát gheá vua ngoài, ôû giöõa treo göông saùng, hai beân thì gaám voùc rôõ raøng, phi taàn theå nöõ roäng choã ñöùng haàu, chöùa chan ngoïc chaâu trang söùc. Sôùm giöõa doøng chieáu raïng töôûng nhö giao long haù mieäng ñôùp soùng, chieàu döøng laïi beân bôø, ngôõ raèng ngao ruøa nhoâ löng ñoäi ngaán Haùn".

Thaêng Long cuõng laø nôi taäp trung trí tueä, caùc nhaø vua thöôøng ñaøm ñaïo vôùi caùc vò thieàn sö noåi tieáng: Vieân Chieáu, Trí Khoâng, Maõn Giaùc, Minh Khoâng, Töø Ñaïo Haïnh, Dieäu Nhaân ni sö. Caùc phaùi thieàn toâng ñua nhau phaùt trieån, nhöõng phaùi Voâ Ngoân Thoâng, Thaûo Ñöôøng, Truùc Laâm... Caïnh ñaïo Phaät, ngay thôøi Lyù, ñaïo Nho cuõng chieám moät vò trí quan troïng. Vieäc xaây döïng Vaên Mieáu naêm 1070, vieäc toå chöùc thi cöû, xaây döïng Quoác Töû Giaùm, vaø Vieän Quoác Hoïc, ñeå giaûng giaûi caùc saùch xöa, ñeå nghe bình vaên, chöùng toû böôùc ñöôøng tieán leân cuûa Nho giaùo. Ñeán ñôøi Traàn, Nho giaùo baét ñaàu laán aùt ñaïo Phaät, naêm 1247 vua Traàn toå chöùc caùc kyø thi Thaùi hoïc sinh vaø ban taëng ñanh hieäu Tam khoâi cho ba ngöôøi ñoã ñaàu. Trong lòch söû xuaát hieän nhieàu teân tuoåi nhöõng vò Traïng nguyeân, trong ñoù coù Maïc Ñónh Chi ñoã naêm 1304, ñöôïc nhaø vua cho xuaát phaùt töø cöûa Long Moân ñi daïo phoá ba ngaøy môùi xem heát caûnh Thaêng Long. Veà sau khaéc teân maáy vò Tieán só leân  bia ñaù.

Coù vaên, coù voõ, khu Giaûng Voõ laø nôi vua Traàn naêm 1253 thaønh laäp Giaûng Voõ ñöôøng ñeå quan taâm ñeán reøn luyeän voõ ngheä. Khoâng rieâng ôû ñaây, trong Thaêng Long coøn nhieàu nôi taäp luyeän khaùc, nhaát laø thôøi Traàn, moät trieàu ñaïi raát thöôïng voõ.

Thaêng Long cuõng mang ít nhieàu tính quoác teá. Coù cöûa haøng cuûa ngöôøi Hoa, ngöôøi Chaø Vaø, ngöôøi Hoài Hoät (Ouigour - Taân Cöông), coù nhöõng vò sö, thaày yoga töø Trung Quoác, AÁn Ñoä sang, coù bieåu dieãn tuoàng Taøu, ñieäu muùa cuûa ngöôøi Hoà, coù haøng nghìn ngöôøi cö truù chính trò, quan quaân nhaø Toáng chaïy giaëc Nguyeân.

Naêm 1258 - 1284 söù giaû Nguyeân Moâng ngheânh ngang phoùng ngöïa giöõa kinh thaønh, "Uoán löôõi cuù dieàu sæ maéng trieàu ñình, ñem thaân deâ choù baét naït Teå Phuï. Thaùc meänh Hoát Taát Lieät maø ñoøi ngoïc luïa, giaû hieäu Vaân Nam Vöông maø thu baïc vaøng". Hai möôi laêm naêm nhaãn nhuïc, phaûi laáy “Nhaïc Thaùi thöôøng ñaõi yeán nguïy söù”, phaûi ra coâng cheá taïo hoøm goã khaûm vaøng, maâm söøng teâ giaùc khaûm baïc, bình löu ly naép vaøng laøm coáng phaåm, cuõng laø hai möôi laêm naêm chuaån bò kyõ caøng löïc löôïng chieán ñaáu, ñeå ñaàu 1285 hoïp hoäi nghò Dieân ñoàng giöõa naêm aáy “ñoaït saùo Chöông Döông Ñoä, caàm hoà Haøm Töû Quan” vaø keát thuùc naêm 1288 vôùi chieán thaéng Baïch Ñaèng choân vuøi vónh vieãn moäng baønh tröôùng cuûa nhaø Nguyeân. Ñeán nay coøn vang voïng lôøi khuyeân cuûa Traàn Höng Ñaïo vôùi nhaø vua sau chieán thaéng: “Söûa laïi thaønh trì khoâng caàn kíp, vieäc caàn kíp cuûa trieàu ñình khoâng theå chaäm treã laø uùy laïo nhaân daân. Quaân giaëc maáy laàn traøn sang quaáy roái, töø röøng nuùi ñeán ñoàng ruoäng ñeàu bò taøn phaù vaäy maø nhaân daân vaãn moät loøng höôùng veà trieàu ñình xuaát löïc, xuaát taøi maø ñi lính laøm nôi söùc maïnh cho trieàu ñình ñaùnh giaëc. Nay vieäc laøm tröôùc heát laø chuù yù ñeán daân, tuøy tình traïng naëng nheï maø cöùu teá, nôi naøo taøn phaù quaù naëng mieãn toâ thueá maáy naêm, yù chí cuûa daân laø böùc thaønh kieân coá nhaát, ñoù laø caùi thaønh caàn söûa chöõa ngay, xin nhaø vua xeùt kyõ".

Hoà Hoaøn Kieám, Leâ Lôïi traû laïi göôm vaøng cho Thaàn Ruøa ñeå cuøng Nguyeãn Traõi döïng neân kyû cöông cho moät kyû nguyeân môùi. Goø Ñoáng Ña, caùc di tích Ngoïc Hoài, Haï Hoài, khoâng nhöõng ta oân laïi cuoäc haønh quaân thaàn toác cuûa Nguyeàn Hueä naêm 1789 ñaïi phaù hôn hai möôi vaïn quaân Thanh maø coøn nhôù ñeán vua Quang Trung chöa côûi aùo giaùp ñaõ ra Chieáu Khuyeán Noâng, caàu hieàn, cho dòch saùch Haùn ra chöõ Noâm, khuyeán khích ngaønh ngheà ñeå cho Nguyeãn Huy Löôïng coù theå taû caûnh Thaêng Long phoàn thònh vaøo nhöõng naêm ñaàu trieàu ñaïi Taây Sôn:

"Loø Thaïch Khoái khoùi tuoân nghi nguùt, gheành Nhaät Chieâu soùng giaät ì oà. Raäp reành cuoái baõi Ñuoâi Nheo, thuyeàn thöông khaùch haõy chen buoàm böôm böôùm. Thanh Laõnh ñaàu hoà Coå Ngöïa, thaùp cao taêng coøn heù cöûa toø voø. Chaøy Yeân Thaùi neän trong söông cheånh choaûng. Löôùi Nghi Taàm ngaên ngoïn nöôùc quanh co" (Phuù Taây Hoà)

Soâng Hoàng  vaø Nuùi Nuøng. Xöa soâng Hoàng coøn goïi laø soâng Nhò Haø, moät con soâng lôùn, nuùi Nuøng , goïi laø nuùi nhöng chæ laø moä goø ñaát khoâng cao laém, nhöng raát thieâng, coù ñeàn thôø Long ñoã ( roán roàng) nôi giao löu cuûa trôøi ñaát vaø con ngöôøi. Nôi trung taâm cuûa Thaêng Long ( nay laø laøng coå Haø Noäi ) beân bôø soâng Caùi, moät con soâng thöôøng ñoåi doøng ñeå soùt laïi moät chuoãi hoà lôùn nhoû. Thaêng Long – Haø Noäi nay laø thaønh phoá cuûa nhöõng maët hoà, daáu veát cuûa soâng Hoàng . Moät maët hoà  töø xöa ñeán nay mang bao nhieâu teân, goïi laø truyeàn thuyeát vaø söï tích naøy khaùc – Hoà Xaùc caùo, hoà Söông Muø, hoà Traâu Vaøng nay noâm na goïi laø Hoà Taây. Beân Hoà Taây xöa laø moät con ñeâ. ( Nay laø ñöôøng Hoaøng Hoa Thaùm) Ngöôøi xöa laáp bôùt, naêm 1620 ñaép ñöôøng Coá Ngöï ( thöôøng goïi treäch laø Coå Ngö,  nay môû roäng thaønh ñöôøng Thanh Nieân) thaønh hai hoà , hoà nhoû laø Truùc Baïch ( Giaët Luïa). Bao quanh hoà laø nhöõng laøng Quaûng Baù, Nghi Taân, Thuïy Khueâ (böôûi). Moät hoà nöõa ñaõ ñi vaøo truyeàn thuyeát ñoù laø hoà Göôm hay Hoaøn Kieám ôû ngay giöõa trung taâm Thaêng Long, theo ( Traàn Ñaêng Khoa) nöôùc hoà naøy “ xanh nhö pha möïc, beân caïnh ngoïn Thaùp Buùt vieát thô leân trôøi cao” , coù caàu Theâ Huùc, cho naéng ñaäu ban mai, ngaøy xöa anh huøng daân toäc Leâ Lôïi ñaõ traû laïi göôm vaøng cho Thaàn Ruøa  ñeå cuøng Nguyeãn Traõi döïng neân kyõ nguyeân môùi.

Hoà Göôm raát to, roäng aên thoâng ngoaøi soâng ( Tang thöông ngaãu luïc), keùo daøi qua caùc ñöôøng Traøng Tieàn, Voïng Ñöùc ñeán taän Loø Ñuùc. Ngaøy xöa nôi hoà naøy, Haõi Thöôïng Laõng OÂng xuoáng thuyeàn ñeå trôû veà xöù Ngheä sau khi chöõa beänh cho chuùa Trònh, vaø cuõng laø nôi ñeå vua Leâ ñeán duyeät thuûy binh.

Doøng Soâng Toâ Lòch ñôøi Lyù – Traàn (nay laø con ñöôøng Phan Ñình Phuøng) .Vaøo hai trieàu ñaïi naøy Soâng Toâ Lòch chaûy xuoâi aên thoâng vôùi soâng Hoàng, ôû phöôøng Haø Khaåu (nay laø Haøng Buoàm), phuø sa vaø döïng xaây cuûa con ngöôøi  daàn daàn bòt cöûa khaåu. Theo truyeàn khaåu, Soâng Toâ Lòch raát  tình töù vaø thô moäng, laø nôi hoø heïn cuûa nhöõng ñoâi trai taøi gaùi saéc, neân ca dao coù caâu.

Nöôùc soâng Toâ vöøa trong vöøa maùt

Em gheù thuyeàn ñoã saùt thuyeàn anh

Döøng cheøo muoán toû taâm tình

Soâng bao nhieâu nöôùc thöông mình baáy nhieâu

Baây giôø thì Haø Noäi ngaøy nay baét ñaàu khai thoâng laïi doøng soâng Toâ, nhöng chæ töø laùng soâng Nhueä  nhö  muoán giöõ laïi truyeàn thoáng ñeå cho trai gaùi coù theâm nôi heïn hoø.

II Söï  Höng Vong Cuûa Thaêng Long.

a) Nhieàu teân goïi khaùc nhau tröôùc khi coù teân Thaêng Long

Trong thôøi kyø cai trò cuûa ngöôøi Trung Quoác vuøng Thaêng Long töøng coù teân laø huyeän Toáng Bình, xuaát hieän trong söû saùch töø nhöõng naêm 454-456 thôøi Nam Baéc trieàu cuûa Trung Quoác.

Naêm 545, Lyù Bí ñaùnh thaéng quaân nhaø Löông laäp neân nöôùc Vaïn Xuaân ñoäc laäp. OÂng töï xöng Lyù Nam Ñeá, ñònh ñoâ ôû mieàn cöûa soâng Toâ Lòch. OÂng cho laäp ñieän Vaïn Thoï laø nôi hoïp baøn vieäc nöôùc. Lyù Nam Ñeá cuõng cho döïng moät ngoâi chuøa lôùn ôû phöôøng Yeân Hoa (Yeân Phuï) teân laø Khai Quoác, tieàn thaân cuûa Chuøa Traán Quoác ngaøy nay.

Thôøi kyø ñoâ hoä Phöông Baéc nhaø Tuøy (581-618), nhaø Ñöôøng (618-907). Hoï goïi vuøng ñaát Thaêng Long laø vuøng thoáng trò An nam ( Dominated Annam) hoaëc laø Vuøng ñaát ñoâ hoä phía nam( Protected South)  ñaët thuû phuû laø Long Bieân ( Vuøng Baéc Ninh ngaøy nay).

Thaønh cuõng coøn coù teân laø Ñaïi La. Saùch Khaâm ñònh Vieät söû Thoâng giaùm Cöông muïc coù vieát:

"Thaønh naøy do Tröông Baù Nghi ñaép töø naêm Ñaïi Lòch thöù 2 (767) ñôøi Ñöôøng; naêm Trinh Nguyeân thöù 7 (791), Trieäu Xöông ñaép theâm; naêm Nguyeân Hoøa thöù 3 (808), Tröông Chu laïi söûa ñaép laïi; naêm Tröôøng Khaùnh thöù 4 (824), Lyù Nguyeân Gia dôøi phuû trò tôùi beân soâng Toâ Lòch, ñaép moät caùi thaønh nhoû, goïi laø La Thaønh; naêm Haøm Thoâng thöù 7 (866), Cao Bieàn ñaép ngoaïi thaønh bao quanh "kim thaønh", cuõng goïi teân laø La Thaønh."

Ñaïi La, hay Ñaïi La thaønh, nguyeân laø teân voøng thaønh ngoaøi cuøng bao boïc laáy voøng thaønh nhoû hôn ôû trong, goïi laø Kinh Ñoâ hay kim thaønh. Theo kieán truùc xöa, Kinh Ñoâ thöôøng coù "Tam truøng thaønh quaùch": trong cuøng laø Töû Caám thaønh (töùc böùc thaønh maøu ñoû tía) nôi vua vaø hoaøng toäc ôû, giöõa laø Kinh thaønh vaø ngoaøi cuøng laø Ñaïi La thaønh. Naêm 866 Cao Bieàn boài ñaép theâm Ñaïi La thaønh roäng hôn vaø vöõng chaõi hôn tröôùc. Töø ñoù, thaønh naøy ñöôïc goïi laø thaønh Ñaïi La. Thí duï trong Chieáu dôøi ñoâ cuûa vua Lyù Thaùi Toå vieát naêm 1010 coù vieát: "... Huoáng chi thaønh Ñaïi La, ñoâ cuõ cuûa Cao Vöông (töùc Cao Bieàn) ôû giöõa khu vöïc trôøi ñaát..." (Toaøn thö, Taäp I, H, 1993, tr 241).

Long Ñoã (roán roàng) cuõng laø moät teân goïi cuûa Thaêng Long, nhöng khoâng phaûi teân goïi chính thöùc, teân goïi naøy xuaát hieän töø thôøi Cao Bieàn. Truyeàn thuyeát keå raèng, vaøo naêm 866, khi Cao Bieàn môùi ñaép thaønh Ñaïi La, thaáy thaàn nhaân hieän leân töï xöng laø thaàn Long Ñoã. Do ñoù trong söû saùch thöôøng goïi Thaêng Long laø ñaát Long Ñoã.

Khi Vieät Nam giaønh ñöôïc ñoäc laäp, Thaêng Long luùc ñoù trôû thaønh thuû ñoâ cuûa Ñaïi Vieät töø theá kyû thöù 11, vôùi teân goïi Thaêng Long (昇龍, coù nghóa laø "roàng bay leân"), sau khi Lyù Coâng Uaån ra chieáu dôøi ñoâ naêm 1010 töø Hoa Lö. Thaêng Long laø thuû ñoâ cho ñeán naêm 1397, khi thuû ñoâ ñöôïc di chuyeån veà Thanh Hoùa, (töùc Taây Ñoâ). Thaêng Long khi ñoù coù teân goïi laø Ñoâng Ñoâ. Saùch Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cho bieát: "Muøa haï thaùng 4 naêm Ñinh Söûu (1397) laáy Phoù töôùng Leâ Haùn Thöông (töùc Hoà Haùn Thöông - TM) coi phuû ñoâ hoä laø Ñoâng Ñoâ" (Toaøn thö Sñd - tr 192). Trong boä Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, söû thaàn nhaø Nguyeãn chuù thích: "Ñoâng Ñoâ töùc Thaêng Long, luùc aáy goïi Thanh Hoaù laø Taây Ñoâ, Thaêng Long laø Ñoâng Ñoâ" (Cöông muïc - Taäp 2, H 1998, tr 700).

Naêm 1408, nöôùc Ñaïi Ngu cuûa cha con hoï Hoà bò quaân nhaø Minh xaâm chieám vaø Ñoâng Ñoâ bò ngöôøi Minh ñoåi teân thaønh Ñoâng Quan.

Naêm 1428, sau khi Leâ Lôïi ñaùnh ñuoåi quaân Minh thì Ñoâng Quan ñöôïc ñoåi teân thaønh Ñoâng Kinh - teân goïi naøy ngöôøi chaâu AÂu phieân aâm thaønh Tonkin. Saùch Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cho bieát söï ra ñôøi cuûa caùi teân naøy nhö sau: "Muøa haï, thaùng 4 naêm Ñinh Muøi (1427), Vua (töùc Leâ Lôïi - TM) töø ñieän tranh ôû Boà Ñeà, vaøo ñoùng ôû thaønh Ñoâng Kinh, ñaïi xaù ñoåi nieân hieäu laø Thuaän Thieân, döïng quoác hieäu laø Ñaïi Vieät ñoùng ñoâ ôû Ñoâng Kinh. Ngaøy 15 vua leân ngoâi ôû Ñoâng Kinh, töùc laø thaønh Thaêng Long. Vì Thanh Hoùa coù Taây Ñoâ, cho neân goïi thaønh Thaêng Long laø Ñoâng Kinh" (Toaøn thö - Sñd. Taäp 2, tr 293). Ñaàu theá kyû 19 thôøi Taây Sôn, vì kinh ñoâ ñoùng ôû Phuù Xuaân thaønh coøn coù teân laø Baéc Thaønh.

Thaêng Long - Haø Noäi coøn coù nhieàu caùc teân goïi khoâng chính thöùc khaùc, chuû yeáu xuaát hieän trong vaên thô vaø daân gian: Tröôøng An hay Traøng An (laáy theo teân goïi cuûa kinh ñoâ cuûa Trung Quoác thôøi kyø nhaø Haùn vaø nhaø Ñöôøng); Phöôïng Thaønh hay Phuïng Thaønh (trong baøi phuù cuûa Nguyeãn Giaûn Thanh); Long Thaønh, Long Bieân, Keû Chôï (trong daân gian); Thöôïng Kinh, Kinh Kyø, Haø Thaønh, Hoaøng Dieäu…

b) Kinh Ñoâ Thaêng Long Xöa – Thuû Ñoâ Haø Noäi Nay.

Vaøo naêm 1407, Nhaø Minh beân Taøu Xaâm chieám Vieät Nam thì Thaêng Long ñöôïc goïi laø Ñoâng Quan. Naêm 1428, Leâ Lôïi ñaùnh ñuoåi quaân Minh thì ( Thaêng Long) Ñoâng Quan  cuûa ngöôøi  Taøu  ñöôïc ñoåi thaønh Ñoâng Kinh. Maõi ñeán naêm 1527, Thaêng Long môùi ñöôïc hoaøn  teân trôû laïi.

Gaàn 1000 naêm, caùi teân Thaêng Long ñaõ gaén lieàn vôùi moïi bieán coá cuûa daân toäc, vaø moãi böôùc höng vong cuûa quoác gia.

Thaêng Long ba laàn bò quaân Nguyeân ñoát phaù, roài ñeán quaân Chieâm cuûa Cheá Boàng Nga, quaân Minh cuûa Tröông Phuï, theá kyû XVIII kieâu binh taøn phaù hoaøng cung vaø phuû chuùa, theá kyû XIX vua Gia Long cho ñoát phaù noát cung ñieän nhaø Leâ dôøi ñoâ vaøo Hueá, roài Phaùp laïi laáy hoaøng thaønh xöa laøm nôi ñoùng quaân.

Sau khi vua Gia Long ñôøi kinh ñoâ dôøi vaøo Hueá, keå nhö laø kinh ñoâ Thaêng Long ñaõ bò boû queân Vaø vieäc Thaêng Long khoâng coøn laø kinh ñoâ cuõng ñoàng nghóa maát ñi moät cheá ñoä nhaø Leâ, Thaêng Long thôøi Leâ chæ coøn laø moät bieåu töôïng cuûa moät quaù khöù vaøng son ñaõ moät ñi khoâng trôû laïi. Thaäm chí chæ coøn laø bieåu töôïng cuûa moät dó vaõng chung chung moät hoaøi nieäm, moät noãi nhôù veà noãi nhôù. Trong caûnh dôøi ñoåi ñoù baø Huyeän Thanh Quan xoùt xa ñaõ thoát leân.

Taïo hoùa gaây chi cuoäc hí tröôøng?

Ñeán nay thaém thoùat maáy tinh söông

Daáu xöa xe coä hoàn thu thaûo,

Neàn cuõ laâu ñaøi boùng tòch döông,

Ñaù vaãn trô gan cuøng tueá nguyeät,

Nöôùc coøn cao maët vôùi tang thöông.

Ngaøn naêm göông cuõ soi kim coå.

Caûnh nay ngöôøi ñaây luoáng ñoaïn tröôøng.

( Thaêng Long Hoaøi Coå

Cuõng trong taâm söï hoaøi Leâ, Moät laàn qua chuøa Traán Baéc Baø caûm thaáy chaïnh loøng tröôùc quang caûnh  vui nhoän tröôùc ñaây , nay trôû neân tieâu ñieàu, vaéng veõ , coû daõi daàu.

Traán Baéc haønh cing coû daõi daàu

Chaïnh nieàm coá quoác nghó maø ñau

Moät toøa sen rôùt hôi höông ngöï

Naêm thöùc maây phong neáp aùo chaàu

Soùng lôùp pheá höng coi nhö roan

Chuoâng hoài kim coå laéng caøng mau

Ngöôøi xöa caûnh cuõ naøo ñaâu taù?

Ngô ngaån loøng thu khaùch baïc ñaàu.

(Chuøa Traán Baéc)

Naêm 1812, Ñaïi thi haøo Nguyeãn Du trôû laïi vôùi Thaêng Long, thi só than thôû:

Thieân nieân cöï thaát thaønh quan ñaïo

Nhaát phieán taân thaønh moät coá cung. ( Nhöõng nôi coù nhaø lôùn naêm nay thaønh ñöôøng caùi. Moät thaønh môùi ñaõ thay theá cho cung ñieän xöa). Vaø thi haøo cuõng phaûi thoát leân: “ Coå kim baát kieán thieân nieân quoác” ( Xöa nay chöa töøng thaáy trieàu ñaïi naøo toàn taïi nghìn naêm caû)

Töôûng neân nhôù naêm 1802, khi nhaø Nguyeãn chuyeån kinh ñoâ veà Hueá, noù laïi ñöôïc ñoåi teân thaønh Thaêng Long moät laàn nöõa, nhöng laàn naøy chöõ "Long" (隆) bieåu hieän cho söï thònh vöôïng, chöù khoâng phaûi laø roàng, vôùi lyù do raèng roàng laø töôïng tröng cho nhaø vua, nay vua khoâng ôû ñaây thì khoâng ñöôïc duøng chöõ "Long" laø "roàng" (Traàn Huy Lieäu (chuû bieân), Lòch söû thuû ñoâ Haø Noäi, H. 1960, tr 81).

Nhaø Nguyeãn boû hoaøng thaønh cuõ, vì vua khoâng ñoùng ñoâ ôû Thaêng Long, maø hoaøng thaønh Thaêng Long laïi roäng quaù.

Naêm 1831 vua Minh Maïng laäp ra tænh Haø Noäi: tænh naèm trong (noäi) hai con soâng (haø) laø soâng Hoàng vaø soâng Ñaùy.

Khi Vieät Nam tieáp xuùc vôùi phöông Taây, teân Haùn-Vieät cuûa Haø Noäi,  Ñoâng Kinh, ñöôïc vieát thaønh Tonkin vaø ñöôïc ngöôøi chaâu AÂu duøng phoå bieán. Naêm 1873, ngöôøi Phaùp baét ñaàu tieán ñaùnh Haø Noäi vaø 10 naêm sau thì chieám toaøn boä. Töø naêm 1887, Haø Noäi trôû thaønh thuû phuû cuûa Ñoâng Döông thuoäc Phaùp.

Naêm 1940, thaønh phoá bò phaùt xít Nhaät xaâm chieám vaø ñeán naêm 1945 Haø Noäi ñöôïc giaûi phoùng vaø laø nôi ñaët caùc cô quan cuûa Chính phuû nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa. Töø 1946 ñeán 1954, Haø Noäi laø chieán ñòa aùc lieät giöõa Vieät Minh vaø quaân ñoäi Phaùp. Sau khi Phaùp thua vaøo ngaøy 10 thaùng 10 naêm 1954, Haø Noäi trôû thaønh thuû ñoâ cuûa Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa.

Sau Naêm 1975, Thaêng Long - Haø Noäi nay  trôû thaønh thuû ñoâ cuûa toaøn Vieät Nam sau ngaøy Baéc Nam thoáng nhaát 2 thaùng 7 naêm 1976.

III Keát Luaän

Toùm laïi cho ñeán nay, coù nhieàu phaùt hieän môùi veà thaønh Thaêng Long, nhöng vieäc khaûo coå ñaõ maát nhieàu coâng söùc tìm toøi nhöng vaãn chöa roõ daáu veát.

Töø nhöõng vieân gaïch hình hoa chanh ñeán moät ñieän Giaûng Voõ:

Con ñöôøng laùt gaïch hình hoa chanh ñöôïc Vieän Khaûo coå phaùt hieän vaøo naêm 1999 taïi di tích Ñoan Moân coù yù nghóa xaùc ñònh vò trí hoaøng thaønh Thaêng Long thôøi Lyù - Traàn - Leâ. Con ñöôøng naøy roäng 2m chaïy suoát doïc hoá khai quaät 15,80m coù caáu truùc khaù kieân coá vaø ñeïp. Theo caùc nhaø khaûo coå noù hoaøn toaøn naèm trong taàng vaên hoùa coù nieân ñaïi Lyù - Traàn. Sau nhöõng phaùt hieän ôû Ñoan Moân, caùc nhaø khaûo coå tieáp tuïc coù caùc phaùt loä veà Baéc Moân vaø 62-64 Traàn Phuù (thaønh Haø Noäi thôøi Nguyeãn). Ñoù laø nhöõng ñoaïn töôøng thaønh chaïy theo höôùng Baéc - Nam, phía döôùi ñöôïc xaây baèng gaïch xanh, beân treân coù gaïch ñaù ong vaø gaïch voà - ñaây laø nhöõng ñaëc ñieåm tieâu bieåu cuûa kieán truùc thôøi Nguyeãn. Taát caû ñeàu cho thaáy quy moâ roäng lôùn cuûa thaønh Thaêng Long. Ñieàu naøy cuõng ñoàng nghóa vôùi vieäc caàn thay ñoåi nhöõng keát luaän tröôùc ñaây veà quy moâ vaø caùc taàng vaên hoùa cuûa Thaønh Thaêng Long. Tuy nhieân, ñaây cuõng coù theå khoâng phaûi laø keát luaän cuoái cuøng. Bôûi ñaõ coù nhöõng phaùt hieän môùi taïi khu vöïc 18 Hoaøng Dieäu (khu Ba Ñình).

Boán trieäu hieän vaät môùi ñaõ ñöôïc phaùt loä. Goàm caùc vaät lieäu kieán truùc ñeå xaây döïng cung ñieän (hình roàng, phöôïng trang trí duøng ñeå laùt bôø noùc, gaïch trang trí, gaïch haøng nuùi...). Ñaëc bieät laø hai neàn cung ñieän daøi 24m, roäng 20m vôùi beä coät trang trí caùnh sen cuõng ñaõ ñöôïc tìm thaáy. Nhöõng phaùt hieän naøy truøng khôùp vôùi nhöõng taøi lieäu lòch söû khaùc “Naèm ôû phía Taây ñieän Caøn Nguyeân” (coøn goïi laø ñieän Kính Thieân, daáu veát cuûa noù coù theå tìm  thaáy trong thaønh coå Haø Noäi).

Nhöng coù moät soá nhaø khoa hoïc ñaõ ñi xa hôn khi hoï ñaët vaán ñeà: Lieäu neàn ñieän coù dieän tích lôùn coù phaûi laø ñieän Giaûng Voõ? Caâu hoûi naøy baét nguoàn töø cuoán Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (coâng trình lòch söû coù uy tín nhaát cho ñeán thôøi ñieåm hieän nay). Saùch naøy coù ghi “Beân taû ñieän Caøn Nguyeân laø ñieän Taäp Hieàn, beân höõu laø ñieän Giaûng Voõ”. Vaø coâng tröôøng ñang khai quaät taïi khu vöïc Ba Ñình laø beân höõu ñieän Kính Thieân (ñieän Giaûng Voõ). Töø laäp luaän ñoù, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ ñi ñeán moät keát luaän coù theå môû roäng tieáp dieän tích cuûa thaønh Thaêng Long theâm moät laàn nöõa. Vaø khoâng ai chaéc chaén raèng dieän tích naøy khoâng chæ  döøng laïi ôû ñaây...

Ñeán thôøi ñieåm naøy Haø Noäi laø ñòa phöông duy nhaát coù ñeà aùn quy hoaïch khaûo coå vôùi söï tham gia cuûa nhieàu cô quan höõu quan. Ñieàu naøy coù nhieàu nguyeân nhaân, nhöng coù leõ quan troïng nhaát vì hoï ñang coù nhöõng hoaït ñoäng chuaån bò kyû nieäm 1000 naêm Thaêng Long - Ñoâng Ñoâ - Haø Noäi. Baét ñaàu töø naêm 1998 nhieàu cô quan höõu quan cuûa Haø Noäi ñaõ cuøng Vieän Khaûo coå, Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam (nôi coù löïc löôïng laøm coâng taùc khaûo coå lôùn nhaát cuûa caû nöôùc) tieán haønh döï aùn treân. Vaø cuõng baét ñaàu töø ñoù coù nhieàu phaùt hieän ngaãu nhieân vaø phaùt  loä töø coâng taùc khai quaät. Vieäc thaùm saùt di tích ñaõ baét ñaàu ñöôïc thöïc hieän ôû moät soá coâng trình lôùn. Ñoù ñöôïc coi laø bieåu hieän ñaàu tieân vaø caên baûn nhaát cuûa vieäc thöïc hieän Luaät Di saûn vaên hoùa. Taát nhieân, ñaây cuõng chæ laø môùi ñöôïc thöïc hieän ôû nöôùc ta.

Nhö vaäy, moät vaán ñeà khoâng môùi ñöôïc xôùi leân. Vaø ñieàu ñaùng noùi ôû ñaây laø nhieàu ngöôøi vaãn ngoä nhaän raèng ñoù laø vaán ñeà môùi. Coøn caùc nhaø khoa hoïc ræ tai nhau: “Quan trí” ñaõ coù söï thay ñoåi ñaùng keå - ñoù ñöôïc xem laø daáu hieäu ñaùng möøng. Vaøo thôøi ñieåm naøy nhöõng moái daây lieân heä giöõa khoa hoïc chuyeân ngaønh vaø ña ngaønh hình nhö ñaõ baét ñaàu ñöôïc hình thaønh. Minh chöùng roõ raøng, ñieån hình nhaát laø vieäc xaây döïng nhaø Quoác hoäi vaø hoäi tröôøng Ba Ñình. Tuy vaøo thôøi ñieåm naøy caùc beân ñang phaûi chôø quyeát ñònh cao hôn, nhöng roõ raøng caùc nhaø khaûo coå vaø khoa hoïc lòch söû ñaõ coù ñöôïc vò theá xöùng ñaùng cuûa mình. Roài seõ coøn coù nhieàu con ñöôøng gaïch hình hoa chanh, nhöõng cung ñieän ñöôïc phaùt loä khoâng chæ ôû Haø Noäi. Bôûi baây giôø ñaây chuùng ta ñang noã löïc chöùng minh neàn vaên hoùa 4000 naêm tuoåi. Muoán vaäy, phaûi laøm moät caùi gì ñoù chöù ?

Trong höôùng phaûi laøm caùi gì ñoù ñeå chöùng minh neàn vaên hoùa 4000 , ngöôøi daân Thaêng Long – Haø Noäi nay, ñang haùo höùc laøm kyû nieäm moät nghìn naêm thaønh laäp kinh ñoâ Thaêng Long,  Ñaây khoâng nhöõng laø daáu aán ghi ñaäm moät giai ñoaïn vaøng son cuûa lòch söû  maø coøn laø neùt vaên hoùa ñaäm tính nhaân vaên cuûa tieàn nhaân bieåu hieän treân töøng kieán truùc mình ñang ñi, chaéc laø noù phaûi coù caùi gì ñoù noù coù haønh trang cuõng nhö noù coù moät söï chuyeån bieán gì ñoù ñeå xöùng ñaùng vôùi caùi teân goïi moät thuû ñoâ ngaøn naêm vaên hieán.

Trong “ caùi gì ñoù” ngöôøi ta cuõng ñaõ chuaån bò cho ngaøy Birth Day cuûa thuû ñoâ Haø Noäi moät boä phim Lyù Coâng Uaån, ngöôøi chuû cuûa kinh ñoâ Thaêng Long ngaøy xöa. Chuû yeáu nhaèm cho ngöôøi haäu theá thaáy ñöôïc giaù trò coâng lao cuûa oâng cha chuùng ta. Maët khaùc cuõng noùi leân ñöôïc taám loøng cuûa theá heä haäu sinh bieát ôn tieàn nhaân, ñaõ truyeàn thöøa laïi cho moät di saûn vaät chaát vaø vaên hoùa voâ giaù cho daân toäc.

Vôùi tinh thaàn  haùo höùc mong chôø ngaøy kyû nieäm naøy, ngöôøi daân thöïc söï coù vui möøng, phaán khôûi. Tuy nhieân trong nieàm haân hoan ñoù, ngöôøi ta cuõng hoang mang bôûi : Khoâng bieát trong 1,000 ngaøy saép tôùi ñaây, ngöôøi Vieät Nam coù ñöôïc soáng trong moät xaõ hoäi khaù hôn vaø töï do ñeå haân hoan ñoùn leã kyû nieäm naøy khoâng, nhöng ngay töø baây giôø, vieäc chuaån bò leã kyû nieäm ngaøn naêm kinh ñoâ Thaêng Long ñöôïc baøy ra cuøng vôùi nhöõng öu tö cuûa ngöôøi Vieät Nam. Trung Coäng, ngöôøi baïn laâu ñôøi cuûa ñaûng CSVN ñang coù nhöõng haønh ñoäng ngang ngöôïc laø caét ñaát cuûa Vieät Nam ñeå saùt nhaäp vaøo laõnh thoå cuûa hoï. Phaûn öùng cuûa chính quyeàn CSVN ñoái vôùi Trung Coäng cho thaáy söï leä thuoäc quaù ñaùng cuûa Vieät Nam vôùi Trung Quoác. Maø veà phöông dieän tinh thaàn, kinh ñoâ Thaêng Long khi xöa ñöôïc xaây döïng ñeå theå hieän söï baát khuaát vaø tính ñoäc laäp cuûa nöôùc Vieät Nam. Ngaøy nay, chính quyeàn CSVN laø moät chính quyeàn khoâng nhöõng teä haïi maø coøn laø moät chính quyeàn cuùi ñaàu tröôùc ngoaïi xaâm qua vuï Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa. AÁy vaäy maø hoï vaãn oàn aøo toå chöùc kyû nieäm moät kinh ñoâ cuûa moät nöôùc nhoû beù nhöng bieåu hieän tinh thaàn baát khuaát vôùi Baéc Phöông haøng ngaøn naêm tröôùc. Chuyeän aáy coù ngöôïc ngaïo khoâng?

Xin ñeå caâu traû lôøi naøy cho Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam töï giaûi quyeát . Vaø ngöôøi vieát baøi naøy xin möôïn baøi hòch cuûa Lyù Thöôøng Kieät ñeå nhaéc nhôû  chính quyeàn Coäng saûn Vieät Nam veà theá naøo laø chuû quyeàn vaø baûo veä ÑAÁT NÖÔÙC- TOÅ QUOÁC VIEÄT NAM.

            

            Nam quoác sôn haø, Nam Ñeá cö.

            Tieät nhieân ñònh phaän taïi thieân thö.

            Nhö haø nghòch loã lai xaâm phaïm,

            Nhöõ ñaúng haønh khan thuû baïi hö.

            

            Hoïc giaû Nguyeãn Ñoàng Chi dòch:

            Nöôùc Nam Vieät coù vua Nam Vieät.

            Treân saùch trôøi chia bieät raønh raønh

            Côù sao giaëc giaùm hoaønh haønh?

            Roài ñaây bay seõ tan taønh cho coi.

            OÂng Ñaëng Baù Caûnh dòch:

            Vua Nam ngöï trò ñaát phöông Nam.

            Trôøi ñaõ phaân chia roõ ñòa baøn.

            Neáu keû aâm möu  mong laán chieám.

            Cuoái cuøng roài töôùng baïi quaân tan.

            Haø Ñình Huy

       Taøi lieäu tham khaûo:

                                 1)Vieät Nam Söû Löôïc – Traàn Troïng Kim

2)HaNoi the History of Hanoi ‘s Old quarter HaNoi Information, Vietnam’s Ancient Past Old Thang Long

3)     Baùch Khoa Toaøn Thö Wikipedia

4)     Khaâm Vieät Thoâng Giaùm Cöông Muïc

5)     Baùo Ngöôøi Vieãn Xöù – Haø Phöông Hoaøi

6)     RFA – Mac Lam

7)     Baùo Haø Noäi Môùi (2003)

8)     Nghieân Cöùu Lòch Söû  Traàn Quoác Vöôïng _ Vuõ Tuaán Saùn- Traàn Huy Baù

9)     Ñaïi Vieät Söû Kyù Toøan Thö

10) Lòch Söû Thuû Ñoâ Haø Noäi – Traàn Huy Lieäu